Owczy pęd

    Owczy pęd zda się dotykać wielu dziedzin życia społecznego. Ostatnio skojarzył mi się z kulturą, a ściślej z sytuacją literatury. Od jakiegoś czasu w żelaznym kanonie współczesnych utyskiwań jedno z czołowych miejsc zajmuje upadek czytelnictwa. W zasadzie dotąd jakoś mnie to szczególnie nie szokowało, choć od dawna poważnie smuciło i nawet lękiem napawa. Wszak nie chodzi wyłącznie o świadectwo jakości wyższego wykształcenia, ale przede wszystkim o poziom codziennego życia, o wpływ nieoczytania na jakość komunikacji społecznej, na ograniczenie wyobraźni, wrażliwości, co w konsekwencji nieuchronnie prowadzi do zaniku elementarnej zdolności porozumienia w każdej dziedzinie życia. Pocieszałem się ratunkowo, że jak świat światem, co historia potwierdza, w każdej epoce czytanie było przyjemnością wymagającą światłości umysłu, wysiłku woli i zaangażowania, więc jakoś elitarną. Podejrzewam, że niezależnie od postępów cywilizacji, dobrowolnie, dla przyjemności i ze zrozumieniem, czytała statystycznie podobna część każdej populacji. I jeśli coś zmienia się tu in minus, to błyskawicznie narastająca ilość piszących, którzy niechętnie innych czytają, ale zaśmiecają świat własną frazą, prawdopodobnie całkowicie zbędną. Być może w epoce narzędzi sprzyjających zaczernianiu kartek i dysków, przy ogromnej technicznej łatwości drukowania, za dużo ludzi naiwnie wierzy, że wyjdzie z tego popłatny i wolny zawód. Kulturze bardzo szkodzi bezkrytyczne akceptowanie medialnych mitów, choćby rodem z życia pani Rowling. Tymczasem rynek, może na szczęście, kontestuje coraz intensywniej wiarę w sens twórczości literackiej.

Efekt? Póki co i tu działa pożywka dla odruchów stadnych, bo kto żyw porywa się teraz na pisanie polskich kryminałów. Piszą je debiutanci i zranieni prozaicy po przemilczanych powieściach, co to fortuny i nominacji na celebrytów dotąd nie zyskali. Wyklepują swoich detektywów, inspektorów i aspirantów dotychczasowi twórcy fantasy, powieści obyczajowych i postmodernistycznych, ale też żądni sławy i grosza dziennikarze, krytycy, a nawet poeci, wyrzuceni na bandę przez pędzący świat. Wszyscy doznali objawienia, zapatrzeni w popularność produktów skandynawskich kolegów, stukają w klawisze historie kolejnych zabójstw, przekrętów, seryjnych morderców. Lokują w swoich ukochanych miastach historie dewiacji i śledztw mniej lub bardziej współczesnych, historycznych, ale prawie zawsze porywających. Instynkt literackiego stada podpowiada im, że tu jest rynek, tu koniunktura. Wiadomo, nadzieja obiecuje zarobek i łatwość publikacji, więc zawieść nie może. A rozsądek? Może nawet popiskuje z cicha, że to gardło zareaguje wnet odruchem wymiotnym, bo już nie tylko pod importowanym, ale i pod rodzimym kryminałem półki się łamią. Nic to! Dopóki morderca w grze, jeszcze mamy karnawał festiwali, powstają nowe inicjatywy wydawnicze, a uznani wydawcy stworzyli swoje mroczne i czarne serie, pod produkt łatwy do opylenia. Tyle że czytelników chyba nadal od tego nie przybywa. Choć co inteligentniejsi autorzy sensacji próbują przemycać w kryminale analizy współczesności, treści socjologiczne, psychologiczne, obyczajowe i tym samym ryzykują podwójnie. Chcieliby zachować przychylność fanów literatury ludycznej i jednocześnie pozyskać dotychczasowych czytelników prozy wymagającej uważnej lektury i większego zaangażowania uwagi, doświadczenia, intelektu. Zaryzykuję wręcz określenie: czytelników prozy wyższych lotów. Tacy autorzy być może skazują się na utratę jednych i drugich odbiorców, dlatego godni są szacunku i uznania, można trzymać kciuki za ich powodzenie. Obawiam się jednak, że te zabiegi są próżne i niechybnie zacznie się taniec na zgliszczach oficyn zawiedzionych, że jednak kokosów z tego ogródka nie będzie. Zdrowy chłopski rozum podpowiada, że nadmiar szkodzi każdej dziedzinie życia, zatem i twórczości kryminalnej. Problem w tym, że chłopski czy babski - ważne, że zdrowy - i tak jest wrogiem zapatrzonych w siebie i pewnych sukcesu, zarówno piszących jak i sprzedających, bo choć grają w jednej drużynie, chyba też do jednej bramki, pustej w dodatku.

    Pozostaje tylko odliczać godziny, a przyjdzie dzień, w którym rynkowy kałdun z kryminalną treścią przyniesie niestrawność i zabawnie rypnie z rozpuku. Martwić jedynie może, że stadny odruch wyjałowi ostatnich ocalałych czytelników, którzy zwyczajnie odwrócą się od polskiej literatury. Oby w pewnym momencie nie powstała w nich myśl, że rodzimi autorzy nie są w stanie napisać sprawnie żadnej prozy, poza mniej lub bardziej udanym kryminałem, więc inne gatunki, to tylko import i tego trzeba się trzymać.

    Zdaje się, że od dłuższego czasu polskiej literaturze najbardziej przeszkadza nie tyle brak mądrych historii do opowiedzenia, ciekawie i sprawnie napisanych, co ciężar marzenia autorów o wygodnym i dostatnim utrzymaniu z pisania. Coraz trudniej uwolnić prozę od parcia na reklamowy billboard, a skutki tego widzimy dziś w zmasowanej erupcji książek sensacyjnych.

    Co będzie z pozostałymi gatunkami prozy obyczajowej, skrzętnie przyglądającej się realiom epoki? Coraz częściej rodzi się ona z klawiatury i wyobraźni ludzi, którzy traktują pisanie jako pasję po godzinach, dla których budowanie ciekawych historii, szukanie prawd i sensów egzystencji oraz gra z polszczyzną stanowią większą wartość niż honorarium i pięciominutowy poklask. I może tu jest szansa dla prozy oryginalnej, nośnej i głębszej? Autorzy nie zobligowani koniecznością zarabiania na życie, kredyty i dalsze uprawianie literackiej działki, z pewnością piszą wolniej, dłużej szukają sprzymierzeńców w oficynach, ale zachowują szansę oryginalności i odrębności artystycznej. Nie podlegają dyktatom koniunktury i presji działów marketingu. Oczywiście ryzykują niszowym zaistnieniem medialnym i narastającą trudnością w znalezieniu sojuszników dystrybucji, ale jest nadzieja, że znajdą swoich czytelników nim ostatnich stratuje stado sztampowych podrzynaczy gardeł rodzimej kultury, sprowadzonej do mniej lub bardziej popularnej rozrywki, śmierdzącej trupem z niedomykającej się szafy.