Totalitaryzm do wzięcia

Wracam z kina, wieczór, długa prosta aleja, pogrążona w zimnowiosennej zieleni, z zapachem kwitnących krzewów. Nic więcej nie trzeba dla skołatanej głowy, dla uspokojenia myśli. Mijam dwóch panów na ławeczce, podających sobie tanie wino na znak pokoju. Przekazujący butelkę mówi: a skąd ja wezmę dwieście na składkę ubezpieczenia? Po chwili przechodzą dwie panie, jedna rozżalona: pięćset złotych to same leki... . Kolejno mijane metry chodnika i młody mąż do żony: daj spokój, przeżyjemy w dwóch pokojach, więcej jesteśmy za domem niż wewnątrz, kupmy to auto za sześćdziesiąt, a nie będziemy do niego dokładać. Przy następnej ławeczce siedzą ludzie żyjący z dnia na dzień, z obrzmiałymi twarzami, ale i oni wymieniają zdanie o skrojonym radyjku z budzikiem, za które da się wziąć piętnaście złotych.

    Pieniądz w kwotach, składkach, podatkach, opłatach, cenach, tak trwale i mocno wszedł w nasze kontakty, w komunikację, że nie ma bez niego rozmów. Dziś powiedzieć: wszystko za pieniądze, wszystko ma swoją cenę, każdego można kupić, kwestia ceny, masz kasę masz wolność, to największe truizmy i oczywistości, tak zwyczajne, że zdawałoby się nie ma już o czym mówić. Całe zaś rozważanie o funkcji i roli pieniądza w życiu Polaka XXI wieku zupełnie nie pociąga, bo wiadomo: kto ma kasę ten się liczy i nie ma o czym gadać. Tylko dlaczego ten temat tak drażni, męczy i wraca, w zupełnie zresztą innym kontekście niż słynne „mieć czy być” z okładki książki Ericha Fromma. Świat zamknął się w przekonaniu, że nie ma dziś „być” bez „mieć”, czy nam się to podoba, czy w zasadzie częściej: bardzo nie podoba. Komu najmniej może się podobać? Z pewnością człowiekowi, dla którego zdobywanie fortuny nie stanowi jedynie słusznej drogi. Ludzie żyjący dla kasy, z kasą i przez kasę, może mniej mają dylematów, a energię życia kierują bez większych wątpliwości i jedynie słusznym strumieniem.

    Jako humaniście z przekonania i wykształcenia, bliżej mi zawsze do ludzi, którzy tkwią w objęciach pieniądza, choć nie pałają entuzjazmem z tego powodu, gdy ten przymusza ich do materialnego sposobu patrzenia na rzeczywistość. Już choćby z tego względu, że każdy musi się ubierać, jeść, mieszkać, przemieszczać, opłacać usługi, z których korzysta. Więcej: musi opłacać rozwój intelektu korzystając z książek, podróży, wystaw, uczestnictwa w życiu kulturalnym, które też nie chce być za darmo. Ba! Nawet z tytułu metafizyki i wiary musimy ponosić koszty czysto materialne, związane choćby z opłatami za obrządki religijne i przeróżne strawy duchowe.

    Po co zatem biorę się za oczywistości? Z braku lepszego tematu? Też. Ale również dlatego, że nie daje mi spokoju pewna myśl. Ekonomia, pieniądz, wolny rynek, to pojęcia, które tworzą współczesny totalitaryzm bez wyższej ideologii. Jest to jedyny totalitaryzm bez konkretnej twarzy faszysty, komunisty, psychopaty, idioty, proroka. Pieniądz podszywa swój totalitaryzm pod hasła wolności, równości, demokracji i rzeczywiście ciągnie za nos każdego z nas, bez względu na wykształcenie, wiek, płeć, kolor skóry, przynależność partyjną, wyznaniową, tradycję, światopogląd. Ogranicza życiowe wybory lub kieruje je według wysokości dochodów i wydatków.
  

Totalitaryzm pieniądza doskonale obchodzi się bez urzędów tropiących wroga ustroju. Organizacje finansowe, banki, wypełniają świetnie rolę służby bezpieczeństwa przywiązując klienta i zniewalając go na jego własne życzenie. Robią to bez aparatu represji, bez uciekania się do szantażu, prowokacji, a jedynie proponując szeroką gamę swoich produktów finansowych: kredytów, pożyczek, kart. Obywatel żądny stosownego standardu życia przychodzi pokornie i podpisuje lojalkę na znakomitą część własnego życia. Zaprzedaje swój trud i starania, swoją wolność i niezależność. Czasem przychodzi zmuszony zdobyciem jakiegokolwiek dachu nad głową, innym razem po prostu chce zapłacić za dom w modnej dzielnicy, za nowy model auta. Przyjmuje z pokorą wszelkie warunki podyktowane przez instytucje finansowe i oddaje się w posiadanie bankom, a jak trzeba to i komornikom. Przy tym pozostaje często zadowolony i doskonale przekonany o swojej wolności.

    Totalitaryzm pieniądza nie musi bać się żadnej rewolucji, tu nikt nie przyjdzie obalać systemu, bo ten totalitaryzm doskonale opanował zasadę divide et impera. Nikt i nic tak pięknie nie dzieli ludzi jak pieniądz. To dzięki niemu sami stawiają sobie getta, wyznaczają granice życia pomiędzy lepszym i gorszym, doskonalą zasady segregacji podług stanu posiadania. Niewidocznymi murami miast, zasiekami dzielnic, osiedli, posesji, odgradzają status bytu obywateli kategorii A, B, C i bezwiednie bawią się w wielkiego brata strzegącego reguł gry. Tym samym gniotą w zarodku możliwość pojednania, solidarności i wzajemnej obrony przed dalszym zagrabianiem przestrzeni człowieczeństwa przez pieniądz właśnie. I tak żądni dalszej rywalizacji w dochodzeniu do większego majątku, zdołają doskonale zapomnieć, że całkiem niedługo zza rogu starań i zabiegania wyjdzie śmierć, jedyna i szczera fanka demokracji. Ta nie zapyta o portfel i skroi gratis, wszystkim po równo choć na wymiar, kwit na jednorazowe drewniane pudełko.
    

Czy jest zatem coś, czego się boi taki totalitaryzm? Obawiam się, że to pytanie jest czysto hipotetyczne. Chciałoby się powiedzieć, że ustrój pieniądza powinien bać się spadku popytu na zakupy. Ten jednak z pewnością nie grozi. Człowiek początków XXI wieku zmuszony jest kupować bez przerwy. Z jednej strony obliguje go do tego bombardowanie mózgu milionami reklam wizualnych, audio, tekstowych, działających na podświadomość i innych. Z drugiej zaś producenci towarów wymuszają ciągłe zakupy. Robią to w sposób perfidny, produkując towary coraz gorszej jakości. Stopniowo i bez buntu godzimy się na tandetę nie mając innego wyjścia. Coraz częściej przestajemy się łudzić, że kupiliśmy samochód, pralkę, odkurzacz, deskę sedesową na dziesięć lat i więcej. Z konieczności też z coraz mniejszym żalem wyrzucamy na śmietnik prawie dobre przedmioty.

    Oto łamię nad wodą niewielką część wędki. Następnego dnia odwiedzam trzy kolejne sklepy wędkarskie i dowiaduję się w każdym, że tej części nie dostanę, bo nikt tego nie robi na sprzedaż, muszę kupić całą nową wędkę, a swoją, prawie dobrą, mam wyrzucić na śmietnik. Kilka dni później ułamuje się zawias deski klozetowej. W trakcie odwiedzin w marketach budowlanych dowiaduję się, że samych zawiasów nikt nie sprzedaje, muszę sobie kupić całą nową deskę. Rok wcześniej komuś ułamała się część w spłuczce i trzeba było kupić cały kompakt, bo już nikt nie produkował wkładu do spłuczki wyprodukowanej pięć lat wcześniej. Ktoś inny jadąc po raz kolejny do serwisu samochodowego, na pytanie czemu jego półroczny samochód ciągle się psuje, usłyszał, że im młodszy samochód, tym gorsze części. Jeszcze ktoś na pytanie, czemu w dwuletnim bloku tynk sypie się ze ścian, dowiedział się, że blok z kiepskiego materiału, bo developer koszty obniżał. I tym sposobem, chcąc nie chcąc, coraz boleśniej służymy totalitaryzmowi pieniądza, przeklinając pod nosem, stale zmuszani do zakupów, niezależnych od woli, ale podporządkowanych konieczności.

    Niby to wszystko oczywiste, niby banalne, niby powszechne, więc co zrobić, żeby jeszcze nie bolało? Nie myśleć? Nie rozważać? Nie dzielić włosa na czworo? I co pozostanie? Bezwolne, posłuszne szuranie butami po błyszczącej posadzce kolejnego centrum handlowego? Zatem spuśćmy zasłony milczenia i chodźmy, posłuszni systemowi, któremu nie zagrozi już żaden skok przez stoczniowy płot.