Gdy czytanie boli

   W weekendowym wydaniu Gazety Wyborczej trafiłem na tytuł: Polacy coraz bardziej nieoczyczytani. Artykuł dotyczył wyników badań czytelnictwa, przeprowadzonych przez Bibliotekę Narodową i TNS OBOP. Badania przyniosły kolejny alarmujący wynik: „62% Polaków nie miało przez rok kontaktu z książką”. Statystyka nie bada szczegółów, bo ma tendencję do uśredniania. Gdyby uważniej przyjrzeć się sytuacji, okazałoby się, że wskaźnik nieczytających Polaków zbliża się przynajmniej do 80%. Śmiem przypuszczać, że jeden statystyczny pasjonat czytania bierze na siebie nieoczytanie trzydziestu innych Polaków, bo wyrabia za nich roczną normę. Mniejsza o statystykę, pora zebrać kilka myśli o czytaniu.

Wychodzi na to, że w naszym społeczeństwie nie ma zależności pomiędzy czytaniem a wykształceniem. Wszak od połowy lat 80. ilość ludzi z wyższym wykształceniem wzrosła przynajmniej o 70%. Czytelnictwo za tym wynikiem nie chce podążać, wręcz maleje. Wielu socjologów sugeruje, że wzrasta jedynie wskaźnik ludzi z dyplomem wyższej uczelni, a nie ludzi wykształconych. Może właśnie w stałym spadku czytelnictwa ta prawda staje się wyrazista. I nie przekonują argumenty, że w latach 80. były dwa kanały w telewizji i nie było internetu. Dziś, przeciętnie, mamy po sześćdziesiąt kanałów, ale poziom sieczki w nich bardzo podobny, pomijając kilka kanałów tematycznych.

   Dlaczego zatem rodacy nie lubią czytać? To pytanie męczy ilekroć sam czytam, ilekroć sam coś piszę, czy to do bloga, czy do literackiego pisma, czy kończąc kolejną książkę. To pytanie bywa szczególnie dręczące, gdy przeczyta się ciekawą powieść i nie ma z kim podzielić się radością, nie ma z kim podyskutować, nie można znaleźć nawet recenzji danego tytułu w codziennej prasie, w radiu. Poczucie zaniku czytelnictwa, zaniku chęci rozmowy o książce boli jak ząb, który ćmieniem przerywa spokojny, zasłużony sen. Może dziś właśnie szczególnie mnie gniecie ów przedstawiony wynik badania. Dopiero zakończyłem pracę nad nową książką i wiem, że raczej nie znajdę wydawcy. Niemal dwa lata niełatwej wieczornej pracy wsiąkną jak krew w piach. Problem może będzie jeszcze większy niż przy pierwszej i drugiej książce, bo kryzys, bo zanik czytelnictwa właśnie, bo świadomość, że pisze się po nic.

   Ale z drugiej strony, rozumiem rodaków. Dlaczego mają czytać to, co komuś chce się pisać? Że autor pisze? Niech pisze, widocznie nie ma nic lepszego do roboty, jego problem. Jedni jeżdżą na nartach, inni jadą skopać działkę lub kibica wrogiej drużyny, jeszcze inni zbierają znaczki albo hodują chomiki, więc jak pisze i ma jęczeć, że nie czytają, to niech przestanie pisać i idzie na plażę. Nie chcą wydać? Widocznie nie mają w tym interesu. Niech pokaże sąsiadce, żonie i kumplowi z pracy i niech nie narzuca innym swoich fanaberii. Gdyby jednak szło tylko o hobby, o narcyzm piszącego, czy trzeba badań czytelnictwa, prowadzonych przez poważne instytucje, za poważne pieniądze?

Co takiego jest w czytaniu, co stanowić ma jakąś wartość? Pomijam czytanie poradników, po które sięga się w bardzo konkretnej sytuacji, gdy trzeba szybko zdobyć wiedzę na dany temat. Pomijam obowiązkowe czytanie podręczników w jakkolwiek rozumianej edukacji. Ale co z czytaniem powieści, poezji, eseju? Po co to jest? Jak dziś zdefiniować abstrakcyjną w sumie potrzebę? W dobie kultury obrazkowej, w dobie rekordów oglądalności telewizji, manii internetowego śledzenia krótkich tekstów. Jak ująć potrzebę czytania książki? Najkrócej, tak tu i teraz? Przychodzi mi do głowy jedynie zdanie Milana Kundery: Duch powieści jest duchem złożoności. Każda powieść mówi czytelnikowi: rzeczy są bardziej złożone niż myślisz. Każda przeczytana powieść, zbiór wierszy, esejów, im mniej schematycznie napisanych, im bardziej oryginalnych, uczulają nasze doświadczanie egzystencji na dodatkowy element złożoności świata. Uczą stawiać pytania innym i sobie samemu. Pokazują jak przyglądać się z boku swoim jedynie słusznym poglądom na wszystko. Otwierają potrzebę kwestionowania własnych prawd i mądrości. Pozwalają, w ramach ograniczenia codziennymi sprawami, uchwycić świat widziany oczyma wielu ludzi różnych kultur, środowisk, światopoglądów. Kształcą poziom tolerancji, pozwalają przekraczać granice widzialnego, granice czasu i przestrzeni, umożliwiają podróżowanie po równoległych światach i zaświatach bez konieczności wychodzenia z własnego M. Czemu coraz mniej ludzi w Polsce chce korzystać z tego bogactwa?

   Bo czytanie boli. Jest wymagające. I to na kilku płaszczyznach. Wymaga czasu, zatrzymania w biegu, wyciszenia, skupienia, aktywności intelektualnej, konfrontacji i pozostania sam na sam z książką, włączenia wyobraźni. I jeszcze jedno, może najważniejsze: nie przynosi natychmiastowej i wymiernej korzyści teraz, od razu. O ile, w kwestii nieczytania, łatwo jest zrozumieć i usprawiedliwić, statystyczną matkę-Polkę, która ma dwoje, troje dzieci i ciężko pracuje, żeby zarobić, kupić, ugotować, oprać i posprzątać, o tyle trudniej zrozumieć wykształconego singla płci obojga, czy mężczyznę, który przynajmniej po pracy ma czas na lekturę. A i tak okazałoby się, że niejedna statystyczna matka-Polka obrazi się na moje słowa, bo czyta dużo więcej niż jej partner albo przeciętny singiel tego kraju. W wynikach badań, które sprowokowały mnie do pisania tego tekstu, mówi się właśnie, że kobiety częściej sięgają po książkę, właściwie w większości czytają kobiety. Potwierdzają to również moje prywatne obserwacje, choćby w środkach komunikacji miejskiej. O ile widzę często czytające kobiety, o tyle mężczyzna z książką, to wciąż ewenement. I chwała za to paniom! Wszak to one mają największy wpływ na wychowanie dzieci, więc może do czytania także wychowają je na własnym przykładzie, przynajmniej niektóre z nich.

   W kwestii zaniku czytelnictwa, rodacy najchętniej tłumaczą się zmęczeniem, brakiem czasu, zabieganiem, ale też ceną książek. Choć ta ostatnia z pewnością byłaby niższa, gdyby książka, jako towar, znajdowała większą ilość nabywców. A co do czasu na lekturę? Jest w tym pewna hipokryzja. Jak można mówić o braku czasu na lekturę, gdy jałowo siedzi się telewizorem, gdzie przewija się kolejny odcinek serialowego mózgotrzepa? Mniej w tym hipokryzji, jeśli w czasie emisji tasiemca statystyczny rodak sprząta, zmywa, prasuje czy gotuje. Jednak sytuacja traci symultaniczny charakter, gdy ten sam rodak mówi o braku czasu na lekturę podczas układania pasjansa w komputerze, strzelanek na ekranie i obracania kierownicą wirtualnego bolida, a potem już ze zmęczenia pada do łóżka. Wówczas pozostaje kwestia wyboru pomiędzy świadomością aktywnego rozwoju i zwoju z powodu niewymagającej przyjemności.

   Nie zamierzam bawić się w pedagoga, nie leży mi to. Może szkoda, może mógłbym coś zrobić dla książki? Z wiekiem człowiek traci jednak potrzebę buntu. Już wie, że świata nie zmieni, chociaż nie zabija w sobie tej ostatniej nutki nadziei. Wie, że książki nie przerobią ludzi w anioły, ale też rozumie, że gdyby więcej ludzi zechciało więcej czytać, może świat byłby bardziej znośny? Może byłby przyjazny, zrozumiały i pogodny? Może komentarze, ochoczo umieszczane pod tekstami w sieci i na forach, pokazywałyby chociaż zrozumienie treści, do której próbują się odnosić? Może zamiast steku wyzwisk, agresji i napastliwości w kierunku piszącego, mielibyśmy dyskusję na poruszony temat?