Między Kainem i fatum

Wymyk Grega Zglińskiego dystrybutorzy reklamują jako najmocniejszy film tego roku. Trudno się dziwić, bo prawem producenta i dystrybutora jest przyciągać do kina jak największą publiczność, a zarobić na kinie niekomercyjnym z pewnością nie jest łatwo, szczególnie pod tą szerokością geograficzną. Tymczasem obraz Zglińskiego należałoby reklamować raczej jako najmądrzejszy film roku 2011r. Obawiam się jednak, że w przypadku tej części publiczności, która nie widzi nic niestosownego w zakłócaniu odbioru filmu szelestem, siorbaniem i chrupaniem kukurydzy, mądrość może kojarzyć się z czymś niestrawnym, uciążliwym i trudnym. Zapowiadanie zaś filmu jako najmądrzejszego byłoby kasowaniem nadziei na zysk.

    Kto jednak w tym przypadku spodziewa się drastycznych scen, mocnej akcji, rozlewu krwi, przejawów agresji, wyjdzie z kina nieco rozczarowany. Właściwie poza omówioną już we wszystkich mediach sceną samochodowego przejazdu braci przed pędzącym pociągiem i oprócz scen szarpaniny i wyrzucenia bohatera z jadącego pociągu, nie ma tu nic mocnego, przynajmniej w rozumieniu kina akcji. Na szczęście nic więcej nie ma.

    Co zaś jest? Wielopłaszczyznowy dramat i to jest najcenniejszy walor tego dzieła. Główne jego postaci, to Alfred i Jerzy, bracia prowadzący rodzinną firmę. Pomiędzy nimi zarysowano wyraźną linię podziału. Jerzy, młodszy, to pupil rodziców od zawsze. Wykształcony, zaradny, patrzący śmiało w przyszłość. Ma sporo pomysłów po powrocie z Ameryki, gdzie zdobywał nie tylko środki, ale też poznawał technologię telewizji kablowych i satelitarnych. Spokojny, choć zdecydowany, stateczny, ułożony, odpowiedzialny, samodzielnie wychowujący dwoje dzieci po śmierci żony. Alfred to ten zły brat, a przynajmniej z pozoru nienajlepszy. Zainteresowany zabawkami dla dużych chłopców; kolekcjoner broni palnej, fan szybkich samochodów, niechętny zmianom w firmie, odstawiony przez rodziców między innymi za niewłaściwe relacje z bratem, za brak potomstwa i nienajlepszy wybór kandydatki na żonę, ale też szef wyraźnie nielubiany przez pracowników.

    Twórcy Wymyku właśnie Alfreda wybierają na centralną postać filmu. I tu świetnie sprawdza się Robert Więckiewicz, jako wyjątkowy specjalista od odtwarzania postaci nierównych, budzących tyle samo sympatii, co niechęci. Twarz Więckiewicza, daleka od gładkości z reklam maszynek do golenia, jego głos, gesty, mimika, spojrzenie nie pozwalają przejść obojętnie. Może budzić agresję, współczucie, może irytować i wywoływać wszelkie odruchy politowania, bo to jednocześnie twarz cwaniaka, twardziela i twarz dużego chłopca, schowanego wrażliwca, okaleczonego emocjonalnie przez los, otoczenie lub zbieg okoliczności. Z pewnością nieprzypadkowo sam Więckiewicz wybiera takie role, gdzie da się mocno wyeksponować niejednoznaczność emocjonalną. Tak odtwarzał choćby rolę uwikłanego ubeka w Różyczce Kidawy-Błońskiego, czy nieco chropawego, ale szlachetnego alkoholika, zmagającego się z własną niemocą i trudnym nauczycielstwem we Wszystko będzie dobrze Wiszniewskiego.

    Jaki zatem jest Fred w wydaniu Więckiewicza? Zgliński w ujmujący sposób charakteryzuje go na początku filmu. Właściwie przy pomocy dwóch scen. W warsztacie kolegi, gdzie odbiera używany szybki samochód i pistolet do kolekcji, a potem w domu, gdy przynosi żonie bukiet róż, kryjąc zakup chłopięcej zabaweczki na kółkach pod pretekstem prezentu z okazji rocznicy ślubu, choć żona nie ma nawet prawa jazdy. Przypomnijmy, że widz ma świeżo w pamięci jego nieodpowiedzialną przejażdżkę z bratem, z wstrzymującym dech w piersi przejazdem przed pędzącym pociągiem. I mamy pełną charakterystykę niedojrzałości bohatera. Do tego wizerunku, w kilku następnych ujęciach, dołączy obraz okaleczenia emocjonalnego, poczucie, że traci kontrolę nad firmą bo niczym bohater filmu Nic śmiesznego Koterskiego, Fred może powiedzieć: „drugi, całe życie byłem drugi”. Stąd arogancja wobec przedstawicieli telewizji kablowej, która według Jerzego gwarantuje dalszy rozwój rodzinnego interesu, ordynarne zachowania Freda wobec własnych pracowników, nieskrywana niechęć do zachowań i postaw brata i złośliwe komentarze w stosunku do jego wszelkich poczynań oraz pobytu w Stanach, gdy Alfred kierował firmą i opiekował się chorym ojcem i już wiemy, że wszystko zmierza do ostrej konfrontacji. Choć Jerzy w wydaniu Łukasza Simlata też nie budzi entuzjastycznej akceptacji, bo w swojej uszczypliwości i pewnej arogancji nie wygląda na miłosiernego Samarytanina i brata Łatę, z pewnością widz nie stanie po stronie Freda.

    Na tym głównie polega wspomniana mądrość tego filmu, że nic dalej nie jest jasne i jednoznaczne do końca. Przypadek losowy sprawia, że bracia staną wobec sytuacji granicznej. Konieczność obrony dziewczyny zaczepianej w pociągu przez bandę troglodytów, każe zająć stanowisko i Fred ponownie okaże się tym drugim, który nie rwie się do pomocy szlachetnemu bratu, a ten ostatecznie zapłaci życiem za obywatelską postawę. Pech chce, że świadectwo tchórzostwa Alfreda znajdzie finał w sieciowym obiegu i mężczyzna straci wszystko. Po śmierci brata wcale nie będzie pierwszy, będzie ostatni, bo wszyscy się odwrócą. Rodzice zostawią go samemu sobie, żona odejdzie i zostanie mu jedynie naga prawda o własnej małości, z której zawsze może powstać lepszy człowiek. Może, ale czy musi? Mądrość tego obrazu i na tym polega, że Zgliński nie zamierza epatować widza tanim moralizatorstwem. Kończy film sceną otwartą, w której Fred bierze się za rozładunek wielkiej przyczepy z akcesoriami telewizji kablowej, sprowadzonymi przez zmarłego brata.

    W wielu opiniach na temat Wymyku pojawia się próba odczytania obrazu przez odniesienie do archetypu biblijnego Kaina i Abla. Rzeczywiście, przeciwstawienie Alfreda i Jerzego może nieść takie skojarzenia, ale nie wiem, czy do końca da się je obronić? Taka interpretacja też wymyka się jednoznaczności. Fred nie popełnia bratobójstwa z premedytacją, a jedynie wskutek niezdolności do pomocy bratu. Nie ma tu zimnego wyrachowania w zbrodni, żadnej kalkulacji, jest dojrzewająca świadomość własnej małości i bolesnego stawania w prawdzie. I tylko jedno w nim pozostaje na pewno: kainowe piętno, świadectwo tchórzostwa wrzucone w internet, które Fred, pozostający w społeczności małego miasteczka, będzie nosił do końca życia. Ale właściwie za co? Że „całe życie był drugi”? Że żył w cieniu własnego brata, że był tym, który nawet dzieci nie umie zrobić? W zasadzie bliżej mu chyba do tragedii greckiej, do ofiary fatum, niż do zbrodni Kaina. Także i dlatego ten film jest cenny i godny polecenia, że w czasach medialnego bombardowania receptami na sukces i łatwymi przepisami na życie podług naszych pragnień, aspiracji i planów, pokazuje, że nie wszystko zależy od nas samych, a los ma na składzie także jaja z niemiłą niespodzianką.